Từ việc đối diện với giá cà phê nhân sụt giảm thê thảm, HTX Bích Thao đã mạnh dạn thực hiện cuộc "cách mạng chế biến sâu", lấy khoa học công nghệ (KHCN) và liên kết chiến lược làm kim chỉ nam. Thành quả là việc tạo ra sản phẩm OCOP 5 sao quốc gia, đạt doanh thu hàng chục tỷ đồng, và đưa 80% sản lượng chinh phục thành công các thị trường khó tính như Đức, Pháp, Mỹ... Đây là bài học về cách một HTX nông nghiệp có thể biến "phế phẩm" thành "tài nguyên", biến "bán thô" thành "giá trị cao" nhờ tư duy đồng kiến tạo và ứng dụng công nghệ xuyên suốt chuỗi giá trị.
Liên kết khoa học và công nghệ
Trong quá khứ, cây cà phê Arabica ở Sơn La, dù có chất lượng thổ nhưỡng tốt, vẫn không thoát khỏi vòng luẩn quẩn của nông sản Việt: sản xuất manh mún và phụ thuộc hoàn toàn vào thương lái. Giai đoạn 2014-2015, giá cà phê nhân có lúc chỉ còn khoảng 4.000 đồng/kg, thấp hơn cả chi phí thuê hái.
Đối diện với thực tế đó, Giám đốc HTX Bích Thao, ông Nguyễn Xuân Thao, cùng các thành viên đã đưa ra một quyết định chiến lược: Chuyển đổi hoàn toàn từ sản xuất thô sang chế biến chuyên sâu, lấy chất lượng và tiêu chuẩn quốc tế làm cốt lõi.
Chiến lược này đòi hỏi sự đầu tư đồng bộ, bắt đầu từ việc chuẩn hóa vùng nguyên liệu thông qua hợp đồng thu mua nông sản với hơn 800 hộ trồng cà phê, áp dụng nghiêm ngặt các tiêu chuẩn canh tác bền vững như VietGAP, UTZ, và mô hình hữu cơ. Cùng với đó, HTX khởi công xây dựng Nhà máy chế biến cà phê quy mô 1.120 m² với tổng vốn đầu tư 16 tỷ đồng (năm 2021), được trang bị máy phân loại, máy rang xay hiện đại, đặt nền móng cho việc tạo ra các dòng sản phẩm đặc sản.
Mô hình thành công của Bích Thao là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa nội lực (vốn và tầm nhìn của HTX) và ngoại lực (tri thức khoa học và thị trường). HTX không tự mò mẫm mà chủ động tìm đến nguồn tri thức chính thống, hợp tác với Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên (EAKMAT). Liên kết này đã mang lại sự chuyển giao công nghệ canh tác, đặc biệt là việc trồng thử nghiệm giống cà phê mới (THA 1) trên diện tích 15 ha, giúp cải thiện khả năng chống chịu và nâng cao phẩm chất nội tại của hạt cà phê. Song song đó, việc ứng dụng các quy trình canh tác an toàn, hữu cơ, giảm phát thải theo tiêu chuẩn VietFarm tạo ra vùng nguyên liệu sạch, bền vững. Đáng chú ý, HTX đã có 16 ha cà phê được chứng nhận giảm phát thải theo tiêu chuẩn này, đáp ứng các yêu cầu khắt khe của thị trường xuất khẩu.
 |
HTX Bích Thao luôn chú trọng ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất, chế biến. |
Sự khác biệt lớn nhất của HTX Bích Thao là khả năng đổi mới sản phẩm thông qua chế biến sâu, nhờ hợp tác nắm bắt công nghệ từ các doanh nghiệp chế biến cà phê chuyên nghiệp trong và ngoài nước. Công nghệ đầu tiên được ứng dụng là chế biến Cà phê "mật ong" (Honey Coffee). Đây là phương pháp bán ướt đòi hỏi kiểm soát độ ẩm, nhiệt độ và thời gian nghiêm ngặt bằng thiết bị sấy, phơi trong nhà kính, giúp giữ lại lớp nhầy của quả cà phê để lên men tự nhiên, tạo ra hương vị ngọt ngào, phức hợp, cao cấp.
Sản phẩm đột phá thứ hai là Trà siro vỏ cà phê (Cascara). Công nghệ sản xuất trà siro đã biến lớp vỏ quả cà phê (vốn là phế phẩm gây ô nhiễm môi trường) thành đồ uống giàu vitamin, vị ngọt tự nhiên, có giá trị kinh tế cao, đồng thời giải quyết triệt để bài toán rác thải trong chế biến.
Phép tính kinh tế
Mô hình liên kết và ứng dụng công nghệ đã mang lại những lợi ích kinh tế cụ thể, giúp HTX Cà phê Bích Thao đạt được sự tăng trưởng bền vững và đột phá về doanh thu, nhất là có những niên vụ, HTX chạm đến con số 40 tỷ đồng (vụ 2019-2020).
Đầu tiên, về giảm chi phí và tối ưu hóa vận hành, HTX đã đạt được những bước tiến ngoạn mục. Việc sản xuất Trà siro vỏ cà phê giúp HTX tận dụng 100% nguyên liệu và loại bỏ hoàn toàn chi phí xử lý chất thải và chi phí môi trường - vốn là gánh nặng lớn. Đặc biệt, công nghệ chế biến Honey Coffee và trà siro vỏ cà phê không sử dụng nước trong quy trình sơ chế, giúp tiết kiệm chi phí nước sạch và giảm chi phí xử lý nước thải lên tới hàng trăm triệu đồng mỗi vụ.
Trong khâu canh tác, việc áp dụng quy trình hữu cơ và giống mới (THA 1) có khả năng chống chịu tốt đã giảm thiểu tối đa việc sử dụng phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật, cắt giảm chi phí sản xuất trực tiếp cho thành viên. Cuối cùng, việc sử dụng máy phân loại và máy rang xay hiện đại đảm bảo chất lượng sản phẩm đồng đều, giảm tỷ lệ hạt lỗi và hao hụt, nâng cao hiệu suất làm việc của nhân công.
Đặc biệt, việc áp dụng đồng bộ các quy trình canh tác thông minh và chế biến chuyên sâu đã mang lại một thành tựu toàn cầu: HTX Cà phê Bích Thao đã đạt được dấu chân carbon âm (Carbon Negative). Đây là kết quả phi thường, ước tính khoảng -3.11 kg CO2/kg cà phê nhân xanh, đưa cà phê của HTX vào nhóm top 0.01% thế giới về sản xuất cà phê bền vững. Thành tựu này chứng minh rằng, giảm phát thải không phải là chi phí mà là cơ hội chiến lược để gia tăng giá trị và khẳng định vị thế.
Lợi ích tăng giá trị và định vị thương hiệu cũng là trọng tâm, giúp HTX Bích Thao thoát khỏi bẫy giá nông sản thô. Giá trị kinh tế của các sản phẩm chế biến sâu như cà phê Honey và Trà siro vỏ cà phê cao gấp nhiều lần so với cà phê nhân thô truyền thống. Cà phê bột nguyên chất Bích Thao đạt chuẩn OCOP 5 sao Quốc gia (năm 2022), tạo ra sự định vị thương hiệu cao cấp nhất, cho phép HTX ấn định mức giá cao, tương xứng với chất lượng. HTX còn là một trong sáu đơn vị được cấp quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý cà phê Sơn La, tạo ra giá trị vô hình được pháp luật bảo hộ, khẳng định nguồn gốc và chất lượng đặc thù. Việc đa dạng hóa sản phẩm từ một sản phẩm (cà phê nhân) sang chuỗi sản phẩm chế biến sâu đã đảm bảo thu nhập ổn định, giúp bù đắp và kéo lại tổng doanh thu ngay cả khi thị trường cà phê nhân rớt giá.
Liên kết công nghệ đã cung cấp cho HTX Bích Thao "giấy thông hành" để bước ra sân chơi toàn cầu. Các sản phẩm đạt tiêu chuẩn canh tác bền vững VietGAP, UTZ, và đặc biệt là dấu chân carbon âm, được chế biến theo quy trình kiểm soát nghiêm ngặt đã giúp 80% sản phẩm được xuất khẩu chính ngạch sang các thị trường yêu cầu cao nhất về chất lượng và truy xuất nguồn gốc như Đức, Pháp, Mỹ. HTX có khả năng sản xuất cà phê đặc sản với các tiêu chuẩn riêng biệt cho từng đối tác nước ngoài. Hơn thế, sản phẩm Trà siro vỏ cà phê tận dụng phân khúc ngách mới trên thế giới (thức uống giải khát ít caffeine), tạo ra thị trường mới, độc quyền, giúp HTX không bị cạnh tranh trực diện với các đối thủ cà phê truyền thống.
Mô hình của HTX Cà phê Bích Thao là một điển hình cho sự thành công của cơ chế liên kết 4 Nhà trong bối cảnh nông nghiệp số. HTX đã chứng minh rằng, dù ở vùng cao Tây Bắc, họ vẫn có thể trở thành "đầu tàu" kinh tế, sẵn sàng đặt vấn đề cho nhà khoa học và liên kết chặt chẽ với các doanh nghiệp chế biến để tìm ra lời giải cho bài toán tăng giá trị nông sản. Chiến lược này không chỉ giúp thành viên ổn định thu nhập (tạo việc làm thường xuyên với mức 5-6 triệu đồng/người/tháng) mà còn đưa cà phê Sơn La lên bản đồ thế giới, chuyển từ thế "giải cứu" sang thế "chủ động" kiến tạo chuỗi giá trị toàn cầu.
Tùng Lâm
