Trong bối cảnh hiện nay, nhu cầu vay vốn của các HTX ngày càng lớn, không chỉ dừng lại ở vốn lưu động mà còn là vốn trung và dài hạn để đầu tư vào máy móc, nhà xưởng, công nghệ chế biến và hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm.
Vòng kim cô thế chấp và nhu cầu vốn khổng lồ
Thế nhưng, đa phần các HTX nông nghiệp thường có tài sản cố định (nhà xưởng, máy móc, vùng nguyên liệu) nhưng lại gặp khó khăn nghiêm trọng trong việc sở hữu giấy tờ pháp lý đầy đủ đối với đất đai hoặc tài sản hình thành trên đất để thế chấp theo quy định ngặt nghèo của ngân hàng.
Thực trạng cho thấy, chỉ khoảng 20% số HTX trên cả nước tiếp cận được vốn vay từ các tổ chức tín dụng. Theo Bộ Tài chính, tổng dư nợ cho khu vực kinh tế tập thể vẫn còn rất khiêm tốn so với tổng dư nợ toàn nền kinh tế, phản ánh rõ sự thận trọng quá mức của ngân hàng.
Cụ thể là đến đầu năm 2025, dư nợ cho vay đối với HTX, Liên hiệp HTX của toàn hệ thống tổ chức tín dụng chỉ đạt khoảng 6.428 tỷ đồng, chiếm một tỷ lệ rất nhỏ (chỉ khoảng 0,04%) trong tổng dư nợ cả nước.
Theo khảo sát của Liên minh HTX Việt Nam trên 300 HTX, có đến 80% HTX phải vay ở thị trường phi chính sách và hệ thống tín dụng đen với lãi suất cao, thời gian ngắn.
Như tại HTX Cộng đồng Dao (Lào Cai) đã có hợp đồng bao tiêu, dự án phát triển sản xuất khả thi nhưng nguồn đất đai của HTX gặp khó về giấy tờ pháp lý nên vẫn bị ngân hàng từ chối cho vay. Ngân hàng không chấp nhận bảo lãnh bằng uy tín và dòng tiền.
|
Nhu cầu vốn của các HTX rất lớn. |
Chính sự thiếu linh hoạt trong đánh giá tài sản thế chấp theo tỷ lệ LTV (Loan to Value) truyền thống đã tạo ra một "vòng kim cô" trói buộc khả năng phát triển của khu vực kinh tế tập thể.
Theo quy định mới nhất tại Nghị định số 156/2025/NĐ-CP của Chính phủ, từ 1/7/2025, HTX, Liên hiệp HTX có thể được vay tối đa 5 tỷ đồng không tài sản đảm bảo (trước đó là 1 tỷ đồng đối với HTX và 3 tỷ đồng đối với liên hiệp HTX). Tuy nhiên, theo đại diện của nhiều HTX, việc được vay vốn không tài sản đảm bảo lên đến 5 tỷ đồng vẫn đòi hỏi HTX phải đáp ứng các điều kiện cơ bản về uy tín tín dụng như có tín nhiệm với tổ chức tín dụng (sử dụng vốn vay đúng mục đích và trả nợ đầy đủ); có phương án sản xuất/kinh doanh khả thi được tổ chức tín dụng đánh giá cao. Trong khi, ngân hàng vẫn rất thận trọng khi giải ngân khoản vay lớn mà không có tài sản đảm bảo.
Nhiều ngân hàng thường muốn thấy khách hàng (HTX) có sự tham gia vốn chủ sở hữu vào dự án/phương án sản xuất kinh doanh ở mức nhất định (ví dụ 20-30% tổng vốn) để đảm bảo cam kết và trách nhiệm của người vay. Nhưng thực tế, nhiều HTX có vốn điều lệ rất nhỏ, không đáp ứng được yêu cầu này.
Tạo "lò xo" vốn cho kinh tế tập thể
Để phá vỡ rào cản này, có ý kiến cho rằng Việt Nam cần nghiên cứu và áp dụng các mô hình thành công từ các nền kinh tế châu Á, nổi bật là Hàn Quốc và Đài Loan. Đây là những nền kinh tế đã tạo ra "phép màu kinh tế" bằng cách hỗ trợ khu vực doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) và HTX vượt qua được nỗi lo về tài sản thế chấp.
Tại Hàn Quốc, mô hình của Quỹ Bảo lãnh Tín dụng Hàn Quốc (KODIT - Korea Credit Guarantee Fund) đóng vai trò trung tâm. KODIT hoạt động như một cơ chế bảo lãnh quốc gia, cung cấp bảo lãnh tín chấp dựa trên tiềm năng kinh doanh, công nghệ, và dòng tiền tương lai của SME/HTX, chứ không phải tài sản thế chấp truyền thống. Tuy nhiên, điểm mấu chốt để quỹ này duy trì sự bền vững tài chính là việc áp dụng bảo hiểm tín dụng (BHTD) đi kèm.
Theo cơ chế này, KODIT bảo lãnh cho khoản vay của HTX tại ngân hàng. Để quản trị rủi ro, KODIT (hoặc chính ngân hàng) sẽ mua BHTD từ các công ty bảo hiểm thương mại. Khi HTX gặp rủi ro vỡ nợ, khoản bảo hiểm này sẽ hoàn trả cho KODIT hoặc ngân hàng một phần đáng kể của khoản nợ. Cơ chế này giúp phân tán rủi ro giữa bốn bên: HTX, Ngân hàng, Quỹ Bảo lãnh và Công ty Bảo hiểm, khiến ngân hàng yên tâm giải ngân vì rủi ro đã được che chắn. Thành công của KODIT đã giúp hàng triệu SME/HTX tại đất nước này cất cánh.
Tương tự, Đài Loan cũng có Quỹ bảo lãnh tín dụng doanh nghiệp nhỏ và vừa (Taiwan SMEG), cung cấp bảo lãnh lên đến 80-90% khoản vay. Quỹ này được Chính phủ và các tổ chức tài chính lớn đồng tài trợ, hoạt động như một tấm "giáp bảo vệ" cho các ngân hàng khi cấp vốn cho các dự án rủi ro cao hoặc thiếu tài sản thế chấp. Cả hai mô hình đều cho thấy, việc dựa vào bảo lãnh tín chấp quốc gia và sử dụng bảo hiểm tín dụng làm công cụ quản lý rủi ro là chìa khóa để tạo ra một "dòng chảy vốn" liên tục và hiệu quả cho kinh tế tập thể.
Câu hỏi đặt ra là liệu mô hình này có thể áp dụng ngay cho Việt Nam, đặc biệt là thông qua Quỹ Hỗ trợ Phát triển HTX và Quỹ Bảo lãnh Doanh nghiệp nhỏ và vừa (Quốc gia)?
Theo các chuyên gia, việc hình thành một cơ chế bảo lãnh quốc gia cho khối SME và HTX theo nguyên tắc tín chấp là không thể trì hoãn. Tuy nhiên, không thể chỉ dựa vào nguồn ngân sách để đắp rủi ro. Chính kinh nghiệm của Hàn Quốc đã chỉ ra rằng, việc bắt buộc mua bảo hiểm tín dụng là giải pháp tài chính bền vững nhất. Nó chuyển rủi ro từ nguồn vốn công sang thị trường bảo hiểm thương mại, đồng thời tạo áp lực buộc các công ty bảo hiểm phải cùng tham gia quá trình đánh giá rủi ro của dự án HTX.
Điều này cần có một lộ trình hành động, trong đó, mô hình này có thể áp dụng cho Quỹ Hỗ trợ Phát triển HTX theo cơ chế thí điểm. Quỹ có thể đóng vai trò là "lớp bảo lãnh thứ nhất" (sơ cấp) bằng cách sử dụng nguồn vốn của mình để tài trợ phí bảo hiểm tín dụng cho các HTX nông nghiệp có dự án liên kết chuỗi giá trị và chứng minh được đầu ra ổn định. Điều này sẽ giúp Quỹ Hỗ trợ Phát triển HTX tận dụng được đòn bẩy vốn của ngân hàng thương mại, giúp HTX có thể vay được vốn lớn hơn gấp nhiều lần so với khả năng cho vay trực tiếp của Quỹ.
Đã đến lúc phải thay đổi tư duy từ "tài sản thế chấp" sang "quản trị rủi ro bằng cơ chế bảo lãnh và bảo hiểm". Việc tạo ra một hệ sinh thái bảo lãnh tín dụng có bảo hiểm tín dụng không chỉ là giải pháp tài chính mà còn là sự công nhận vai trò và uy tín của các HTX làm ăn hiệu quả. Đây chính là "cú huých" quan trọng để mở khóa tiềm năng to lớn của khu vực kinh tế tập thể, đưa nông nghiệp Việt Nam từ nền sản xuất nhỏ lẻ, thiếu vốn sang nền sản xuất hàng hóa quy mô lớn và bền vững.
Huyền Trang
