Tiêu chuẩn bền vững: Yêu cầu tất yếu để tăng trưởng xuất khẩu

Tiêu chuẩn bền vững: Cơ hội hay thách thức?

Trong bối cảnh xuất khẩu Việt Nam đang tìm kiếm động lực tăng trưởng cao và bền vững hơn, các tiêu chuẩn phát triển bền vững đã và đang trở thành một “hàng rào” mới, tác động trực tiếp đến khả năng tiếp cận thị trường của doanh nghiệp. Tại Tọa đàm “Giải pháp tăng trưởng xuất khẩu cao và bền vững” diễn ra sáng 16/12, bà Nguyễn Thị Thu Trang – Chuyên gia pháp luật và hội nhập kinh tế quốc tế, nguyên Giám đốc Trung tâm WTO và Hội nhập (VCCI) đã chỉ ra một thực tế rõ ràng: phát triển bền vững không còn là câu chuyện xa xôi, mà đã trở thành yêu cầu hiện hữu đối với doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam.

Bên cạnh thương mại điện tử – kênh được đánh giá là tất yếu trong xuất khẩu thời gian tới, các vấn đề liên quan đến phát triển bền vững đang ngày càng chi phối mạnh mẽ hoạt động thương mại quốc tế. Điều đáng chú ý là các tiêu chí bền vững hiện nay không còn dừng ở mức “an toàn” như trước, mà đã được nâng lên những chuẩn mực cao hơn, với các yêu cầu ngày càng chi tiết và chặt chẽ, đặc biệt liên quan đến môi trường, phát thải, trách nhiệm xã hội và chuỗi cung ứng.

Theo bà Nguyễn Thị Thu Trang, nếu trước đây các tiêu chuẩn chủ yếu xoay quanh an toàn sản phẩm, thì hiện nay nhiều thị trường đã đặt ra các giới hạn tối đa cho phép đối với các yếu tố môi trường, buộc doanh nghiệp phải tính toán lại toàn bộ quy trình sản xuất và xuất khẩu. Những yêu cầu này tác động trực tiếp đến nhiều ngành hàng, trong đó có cả những lĩnh vực đang đạt tăng trưởng xuất khẩu cao như nông sản.

Một trong những thay đổi lớn mà doanh nghiệp phải đối mặt là việc các tiêu chuẩn bền vững kéo theo những khoản chi phí mới. Đơn cử, với doanh nghiệp thép xuất khẩu vào thị trường EU, ngoài các chi phí sản xuất thông thường, doanh nghiệp còn phải nộp thêm các khoản liên quan đến phát thải CO₂ theo Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM). Đây không chỉ là câu chuyện kỹ thuật, mà là vấn đề tài chính có ảnh hưởng trực tiếp đến sức cạnh tranh của hàng hóa.

Không dừng lại ở đó, các chính sách mở rộng thuế, phí và trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất cũng đang được nhiều thị trường áp dụng. Hiện nay, đã có khoảng 20 nhóm sản phẩm chịu các tiêu chuẩn liên quan đến trách nhiệm của nhà sản xuất, tạo ra áp lực đáng kể đối với doanh nghiệp, đặc biệt ở khía cạnh chi phí và tổ chức thực hiện.

Một yêu cầu ngày càng phổ biến khác là giải trình chuỗi cung ứng và nguồn gốc sản phẩm. Theo bà Trang, có những trường hợp thị trường nhập khẩu chưa yêu cầu doanh nghiệp nộp thêm tiền, nhưng lại buộc phải nộp các báo cáo liên quan đến phát thải hoặc thực hành bền vững. Thực tế, trong ba năm gần đây, Liên minh châu Âu chưa yêu cầu doanh nghiệp nộp phí phát thải, song lại bắt buộc doanh nghiệp phải thực hiện báo cáo phát thải. Để đáp ứng yêu cầu này, doanh nghiệp buộc phải đầu tư nguồn lực và chi phí đáng kể cho hệ thống theo dõi, đo lường và báo cáo.

Những tác động này đặt ra thách thức lớn trước hết ở khía cạnh nhận thức. Bà Nguyễn Thị Thu Trang chia sẻ, trong quá trình làm việc với doanh nghiệp, không ít doanh nghiệp vẫn cho rằng các tiêu chuẩn bền vững là điều “xa vời”. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều tiêu chuẩn đang tiến rất gần, thậm chí đã trở thành điều kiện bắt buộc để duy trì xuất khẩu. Doanh nghiệp cần nhận thức rõ rằng, việc xuất khẩu được trong năm trước không đồng nghĩa với việc chắc chắn xuất khẩu được trong những năm tiếp theo nếu không có sự chuẩn bị phù hợp.

Từ nhận thức đến chuyển đổi hành động

Từ nhận thức đến hành động là một chặng đường không ngắn. Theo bà Trang, để tuân thủ các tiêu chuẩn bền vững, doanh nghiệp cần có sự chuẩn bị bài bản, trong đó nhiều yêu cầu chỉ có thể thực hiện được khi áp dụng công nghệ mới. Chẳng hạn, việc báo cáo phát thải hay truy xuất nguồn gốc đòi hỏi hệ thống dữ liệu và công nghệ theo dõi xuyên suốt chuỗi sản xuất.

Với ngành cà phê, một mặt hàng xuất khẩu chủ lực, hành trình từ vườn trồng đến xuất khẩu thường trải qua nhiều khâu trung gian. Việc truy xuất nguồn gốc không chỉ dừng ở cấp doanh nghiệp, mà phải truy xuất đến từng vùng trồng, từng lô sản phẩm, từ phương thức canh tác đến quy trình thu hoạch. Điều này gần như không thể thực hiện nếu thiếu các giải pháp công nghệ phù hợp.

Ở lĩnh vực chăn nuôi, yêu cầu còn mở rộng sang cả vấn đề phúc lợi động vật. Muốn xuất khẩu thịt sang EU, doanh nghiệp phải đáp ứng các tiêu chuẩn liên quan đến điều kiện chăn nuôi, giết mổ, vận chuyển, cũng như cách đối xử với vật nuôi trong suốt quá trình từ khi xuất chuồng đến khi xuất khẩu. Không chỉ là dây chuyền sản xuất, mà còn là các điều kiện lao động và thực hành liên quan đến phúc lợi động vật.

Một yếu tố không thể bỏ qua là chi phí tuân thủ. Doanh nghiệp cần có năng lực theo dõi thường xuyên các tiêu chuẩn, duy trì hệ thống thực thi và cập nhật liên tục các yêu cầu mới. Đây là áp lực không nhỏ, đặc biệt với các doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Tuy nhiên, theo bà Nguyễn Thị Thu Trang, phát triển bền vững tại Việt Nam không còn là câu chuyện quá xa xôi. Thực tế cho thấy Việt Nam đã có sự chuẩn bị tốt hơn và ngày càng tự tin hơn trong việc tiếp cận các tiêu chuẩn bền vững. Vấn đề đặt ra là doanh nghiệp cần tập trung vào những tiêu chuẩn nổi bật, đồng thời chủ động theo dõi các tiêu chuẩn nâng cao, thay vì chỉ dừng lại ở mức tối thiểu.

Các tiêu chuẩn mới chắc chắn đặt ra nhiều thách thức về chi phí và tổ chức thực hiện, nhưng “khó không có nghĩa là không làm được”. Đáng chú ý, những rà soát liên quan đến bền vững hiện nổi bật ở châu Âu nhiều khả năng sẽ lan sang các thị trường khác trong thời gian tới.

Một điểm tích cực là các tiêu chuẩn bền vững thường có lộ trình. Ví dụ, CBAM có hiệu lực từ năm 2023, nhưng đến năm 2026 mới bắt đầu thực thi, và đến năm 2034 mới áp dụng đầy đủ nghĩa vụ tài chính. Điều này cho doanh nghiệp thời gian để nhận diện, chuẩn bị và điều chỉnh chiến lược.

Từ đó, bà Nguyễn Thị Thu Trang đưa ra nhiều khuyến nghị quan trọng. Trước hết, các tiêu chuẩn bền vững không chỉ tồn tại ở các thị trường tiên tiến như EU, mà đang dần trở thành chuẩn mực chung của thương mại toàn cầu, kể cả những thị trường lớn như Trung Quốc. Bên cạnh thách thức, bền vững cũng mở ra những “ngách” thị trường tiềm năng, đặc biệt với các phân khúc hữu cơ, xanh, thân thiện môi trường.

Dù phải bỏ ra chi phí ban đầu, nhưng về dài hạn, việc thực hiện các giải pháp bền vững có thể giúp doanh nghiệp giảm chi phí, tăng lợi nhuận và cải thiện hiệu quả kinh doanh. Đây là khoản đầu tư xứng đáng, với lộ trình và bước đi phù hợp tùy theo quy mô từng doanh nghiệp.

Chuyển đổi xanh, theo bà Trang, trước hết là việc của chính doanh nghiệp. Doanh nghiệp cần chủ động tìm hiểu để tuân thủ, đặc biệt với các tiêu chuẩn bắt buộc, đồng thời tận dụng thời gian chuẩn bị mà các lộ trình chính sách đã mở ra. Đi quá nhanh có thể vượt quá năng lực, nhưng đi quá chậm sẽ khiến doanh nghiệp không kịp đáp ứng yêu cầu thị trường.

Cuối cùng, doanh nghiệp rất cần được hỗ trợ thông tin. Việc cung cấp thông tin thị trường, kết nối thương vụ, cập nhật chính sách bền vững từ các cơ quan quản lý như Cục Xuất nhập khẩu, cùng sự tham gia của các hiệp hội ngành hàng với vai trò đầu mối “xanh” cho từng thị trường, sẽ là yếu tố quan trọng giúp doanh nghiệp Việt Nam tận dụng cơ hội và vượt qua thách thức trên con đường xuất khẩu bền vững.

Doanh nghiệp xuất khẩu cần sớm thay đổi nhận thức, coi tiêu chuẩn bền vững là yêu cầu bắt buộc chứ không phải lựa chọn. Trước hết, doanh nghiệp phải chủ động tìm hiểu các tiêu chuẩn bền vững tại từng thị trường, đặc biệt là các tiêu chuẩn bắt buộc và có lộ trình thực thi rõ ràng. Song song với đó là đầu tư từng bước cho công nghệ phục vụ truy xuất nguồn gốc, báo cáo phát thải và quản lý chuỗi cung ứng. Dù chi phí ban đầu không nhỏ, nhưng về dài hạn, chuyển đổi theo hướng bền vững sẽ giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh và duy trì xuất khẩu ổn định.